Lúc nhà thơ Phạm Tiến Duật còn sống, tôi có một lần đi Tam Đảo cùng anh và vài lần cùng uống bia hơi. Tôi đọc thơ Phạm Tiến Duật từ năm 1970, khi tôi còn ở Hà Nội. Đó là thời thơ Phạm Tiến Duật chiếm lĩnh thi đàn thơ miền Bắc.
Những giải thưởng, những tụng ca dành cho nhà thơ khoác áo lính vừa từ Trường Sơn trở ra Hà Nội. Những Tiểu đội xe không kính với “Không có kính không phải vì xe không có kính”, một giọng thơ lạ, nhưng rất hợp thời.
1. Nhưng ngày từ hồi ấy, khi mới tập tọng làm thơ, thì bài tôi thích trong những chùm thơ in trên báo Văn nghệ của Phạm Tiến Duật lại là bài Nhớ bà mẹ ở Nam Hoành, rồi sau đó là bài thơ về những anh lính trinh sát trong rừng của anh mà tôi đã quên đầu đề. Đó là hai bài thơ viết về chiến tranh từ một góc nhìn khác, một cảnh giới khác, cảnh giới của những nỗi khổ đau. Thậm chí, trong bài thơ về lính trinh sát trong rừng, là cảnh giới nỗi đau không thể phân biệt của người lính hai chiến tuyến. Đoạn kết bài thơ viết về bức ảnh vợ của người phi công Mỹ khi bị bắn rơi máy bay. Nhà thơ viết, đại ý, “tôi đã cứu bức ảnh ấy” khi máy bay Mỹ bị bắn cháy, khi tấm ảnh gia đình của người phi công rơi ra. Tôi còn nhớ rõ, về sau, khi bài thơ này được in lại trong các tuyển tập thơ, thì đoạn cuối với hình ảnh nhà thơ “cứu bức ảnh” không còn thấy nữa.
Năm 1974, khi tôi ở trong rừng miền Đông Nam bộ, vừa được in trên tạp chí Văn nghệ giải phóng bài thơ đầu tiên, bài Một người lính nói về thế hệ mình, thì gặp rắc rối. Còn ở Hà Nội, Phạm Tiến Duật cùng Ngô Văn Phú cũng bị phê bình dữ dội khi cho in hai bài thơ Vòng trắng và Sẹo đất trên Tạp chí Thanh niên, mà sau hòa bình tôi được biết, người đưa in hai bài thơ “lạ” ấy là một người bạn học cùng lớp ở Đại học Tổng hợp Văn, anh Bá, bút danh Định Nguyễn, một nhà phê bình văn học tuy còn trẻ, nhưng được đánh giá là “đầy triển vọng”.
Nhà thơ Phạm Tiến Duật những năm tháng ở Trường Sơn. Ảnh: TL
Vào những tháng cuối năm 1975, khi tôi từ Sài Gòn ra Hà Nội và đi an dưỡng ở Hải Dương, rất hay đạp xe về Hà Nội chơi với bạn bè, hai anh em chúng tôi là “bạn rượu” thường xuyên của mấy quán rượu quen và bia hơi danh tiếng, thậm chí phải bán cả áo lẫn quần quân phục để… uống rượu. Nghe Định Nguyễn kể, tôi mới thấu cảnh Phạm Tiến Duật bị phiền toái như thế nào trong khi ở chiến trường Nam bộ, tôi cũng bị chung cảnh ngộ.
Tôi thích thơ Phạm Tiến Duật không phải ở những bài thơ thông minh và có chút láu lỉnh của anh, mà thích những bài thơ anh viết về nỗi đau khổ của nhân dân mình trong chiến tranh:
“Nhớ câu nói của mẹ, câu nói như chắt từ nước mắt
– Thà ăn muối suốt đời
Còn hơn là có giặc”
(Trích trong bài Nhớ bà mẹ ở Nam Hoành)
Tôi cũng không hiểu vì sao, cho tới bây giờ, khi lên mạng tìm lại bài thơ Nhớ bà mẹ ở Nam Hoành của Phạm Tiến Duật, một bài thơ ngắn, mà tôi cho là gần với thơ Đỗ Phủ, viết về chiến tranh và nỗi đau cùng cực của nhân dân, mà tìm mãi vẫn không ra, dù những bài thơ chiến đấu Trường Sơn của anh Duật thì rất dễ tìm.
Tôi yêu thích và quan tâm tới phía “ít được ngợi ca” trong sự nghiệp thơ Phạm Tiến Duật, vì tôi nghĩ, đó mới là phần thơ còn lại lâu dài trong sự nghiệp thi ca của nhà thơ tài năng và độc sáng này. Mà lạ, những bài thơ thuộc “phần ít sáng” lại không thể hiện khả năng “độc, lạ” của thơ Phạm Tiến Duật, vậy mà nó sáng hết cỡ, sáng trong trẻo như những giọt nước mắt chân tình với nhân dân mình. Nó thể hiện toàn bộ tâm hồn anh, tấm lòng anh, giản dị, đầy yêu thương và chia sẻ, nhiều lúc xót xa, khi đến với nhân dân trong chiến tranh.
Không tô vẽ, không làm quá lên những nét anh hùng, đây là hình ảnh một nhân dân chịu đựng, nghiến răng chịu đựng chiến tranh, thậm chí như bà mẹ Nam Hoành đã thổ lộ với nhà thơ Tiểu đội xe không kính là: “Thà ăn muối suốt đời/Còn hơn là có giặc”.
Câu thơ chính là câu nói của bà mẹ nông dân, nhà thơ chỉ ghi lại nguyên văn, không hề sáng tác ra, vậy mà nó găm vào ta đau nhói. Vì có giặc giã là đau khổ vô cùng, sống chết không biết lúc nào, là sống mà không ra sống. Đất nước và nhân dân ta đã vượt qua những tháng năm chiến tranh tưởng chừng không thể vượt qua ấy. Thơ phải đi tới tận cùng những đau khổ của nhân dân mình bằng những bài thơ như Nhớ bà mẹ Nam Hoành.
Trường ca “Tiếng bom và tiếng chuông chùa” của Phạm Tiến Duật
2. Và không chỉ trong chiến tranh. Sau hòa bình tới 22 năm, Phạm Tiến Duật công bố trường ca Tiếng bom và tiếng chuông chùa, năm 1997. Khi đi cùng nhà thơ Vũ Cao – tác giả của Núi Đôi-về Thái Bình, Phạm Tiến Duật đã gặp hàng trăm nữ TNXP ngày trước là đồng đội, bây giờ xuống tóc vào tu trong các ngôi chùa làng. Hỏi chuyện các nữ tu mà anh từng ca ngợi họ trong màu áo TNXP, Phạm Tiến Duật đã ngộ ra một điều: Những người phụ nữ Việt Nam từng tham gia chiến tranh, sau chiến tranh họ lại phải bước vào một cuộc chiến khác, cuộc chiến từ chính số phận của mình. Trong cuộc chiến này, họ đã thua, kể cả khi những nhà thơ chúng ta ngợi ca là họ đã thắng.
Phạm Tiến Duật đã nhìn ra cái thua này từ chính những người nữ đồng đội anh dũng ngày trước, họ từng thắng trong cuộc đối đầu kinh khủng với không quân Mỹ. Trường ca Tiếng bom và tiếng chuông chùa là lời chia sẻ đến nghẹn ngào của một nhà thơ từng khoác áo lính, từng đi tới và đi cùng nhiều đơn vị nữ TNXP ở chiến trường khu Bốn, trên Trường Sơn trong đoàn 559.
Tôi xin trích ra đây một chương của trường ca đó, dẫn từ bài viết rất cảm động của nhà giáo Huỳnh Văn Hoa, Đà Nẵng:
Nửa đêm gõ mõ
Sư thầy tụng kinh từ đầu đêm
Sao quá nửa đêm vẫn chưa đi ngủ
Sao sư thầy không gõ mõ
Lại vừa tụng kinh vừa gõ đầu mình
Có phải đây là Thị Kính hiện hình
Đi tu hẳn khó khăn vì tuổi chưa già được
Dù là nữ tu có thể nào thoái thác
Chính cơ thể mình – thân gái trời ban
Trong phòng riêng có giờ phút ngỡ ngàng
Thấy dấu hiệu của thời còn sinh nở
Tội nghiệp màu trắng, tội nghiệp màu đỏ
Tội nghiệp màu xanh, tội nghiệp chính thân mình
Nam – mô – A – Di – Đà – Phật
Cho con xin từ giã phận mình
Những ham muốn đời thườngđừng bắt con đeo đẳng
Lộc của người xin trả cho người
Sự yên bình đừng phả màu cay đắng
Sư thầy tụng kinh từ đầu đêm
Sao quá nửa đêm vẫn chưa đi ngủ
Sao sư thầy không gõ mõ
Lại vừa tụng kinh vừa gõ đầu mình
Có thể nào những day dứt thời bình
Cũng có thể làm vết thương thuở nào tái phát
Trời đã về khuya tiếng mõ dường thưa thớt
Tiếng cầu kinh nhỏ dần trong gió đêm
(Bài thơ này thuộc chương 3 của trường ca Tiếng bom và tiếng chuông chùa, trong Phạm Tiến Duật toàn tập, NXB Hội Nhà văn, 2000)
Đoạn trích này tuy ngắn, nhưng tôi tin bạn đọc sẽ khó cầm được lòng mình. Cái “cuộc chiến sau cuộc chiến” chính là ở số phận đau khổ của những nữ tu trong chọn lựa cuối cùng của mình, ngay khi mình còn khả năng sinh nở. “Sao sư thầy không gõ mõ/ Lại vừa tụng kinh vừa gõ đầu mình”, cái hành động tưởng như bất thường đó ở một nữ tu chưa dứt căn duyên với cuộc đời này khiến chúng ta không thể yên ổn trong tổ ấm của riêng mình. Thơ kêu gọi tới tình nhân loại là ở đó.
Tôi đã nhờ các bạn tôi tìm lại cho tôi tác phẩm Tiếng bom và tiếng chuông chùa này, cùng với bài thơ ngắn Nhớ bà mẹ ở Nam Hoành. Và nếu được, thêm bài thơ về những người lính trinh sát trong rừng. Thơ có thể rất hay khi viết về thân phận mình, nhưng tôi nghĩ, thơ còn hay hơn khi viết về thân phận của nhân dân mình, một nhân dân đóng góp tất cả cho kháng chiến, một nhân dân còn đau khổ sau khi kháng chiến đã thắng lợi.
Các tác phẩm tiêu biểu của Phạm Tiến Duật
3. Phạm Tiến Duật đã giúp chúng ta không quên một bộ phận nhân dân ấy, như nữ thi sĩ Olga Berggoltz đã từng viết sau 900 ngày Leningrad bị phong tỏa bởi phát xít Đức: “Không một ai bị lãng quên/ Không một cái gì bị quên lãng”. Thực ra, bây giờ chúng ta đã quên nhiều người, quên nhiều việc lắm rồi.
Còn nhớ, sau khi đọc trường ca Tiếng bom và tiếng chuông chùa, tôi không nhớ mình đọc ở một tạp chí nào đó, khi viết trường ca Metro in năm 2009, tôi đã có đoạn thơ này từ gợi ý ở trường ca Phạm Tiến Duật:
“chúng ta đã qua ga nào nhỉ?
em gái thanh niên xung phong bức thư viết vội
“mai em lên đường chúc anh nhiều may mắn”
có thể là anh may mắn hơn em
những cô gái sau này xuống tóc
những cô gái gõ mõ gõ chuông lương vương khói hương trong trường ca Phạm Tiến Duật
họ đi từ cửa rừng tới cửa Phật
xin một chút an bình
dứt căn duyên
quên đi tình yêu, quên đi chồng con
cây bằng lăng hay cây bồ đề
cây nào chẳng là cây
hạnh phúc
hay là em may mắn hơn anh?
(Trích trong trường ca Metro của Thanh Thảo)
Bây giờ, người ta gọi những gợi ý từ các nhà thơ với nhau như thế là “liên văn bản”. Vậy là tôi có may mắn được liên văn bản trong một đoạn thơ với Phạm Tiến Duật, với câu chuyện khiến tôi không thể yên ổn, không thể trả lời được câu hỏi: “Vậy thì ai may mắn hơn ai?”.
Năm 2011, khi lên Cao Bằng với nhà thơ Trần Hùng, tôi được đưa đi thăm mộ anh Kim Đồng. Giữa giờ Ngọ. Nắng trưa rát bỏng. Tôi gặp những bà mẹ ngồi bán hương trước mộ anh. Bài thơ được tôi viết ngay sau đó, xin trình bạn đọc như một lời ngỏ sau cùng: Xin đừng quên những người khốn khổ.
Những người bạn của Kim Đồng
những người bạn của Kim Đồng
ngồi bán hương trước mộ anh
sau bảy mươi năm
những bà cụ già như núi đá
tóc không mây trắng
da chẳng đồi mồi
mà loang lổ đất thung Hà Quảng
nửa đen nửa nâu
ngồi bán hương
bên mộ người bạn thời chăn trâu
Dền(*) ơi, bạn dừng năm mười bốn tuổi
còn bạn của bạn chậm chạp lê cho hết vòng đời
bán hương ngày được dăm ba nghìn tiền lời
tiền ấy bạn cho, bạn đã chết
người chết nuôi người sống được sao?
sao không được
mười hai giờ trưa
khói lên thẳng lưng còng xuống
nước mắt khô ngay trên mí mắt
có lẽ do trời nắng quá
Cao Bằng-Quảng Ngãi, 30/7/2011
(*) Liệt sĩ Kim Đồng tên thật là Nông Văn Dền
Nhà thơ Thanh Thảo
Theo TT&VH
