Trước những hồ nghi, suy đoán về tính minh bạch của hội nghị Thành Đô tại Tứ Xuyên, Trung Quốc năm 1990. Việt Nam thời luận xin trân trọng giới thiệu bài viết của tác giả Trần Thanh Chương về hội nghị này.
Sau khi tôi đăng bài viết về Đại tướng Lê Đức Anh, có người nhắn tin hỏi tôi về vai trò của ông trong Hội nghị Thành Đô thế nào. Đây là sự kiện trọng đại thuộc hai lĩnh vực: quân sự và ngoại giao liên quan đến Trung Quốc khi Đại tướng Lê Đức Anh đương chức Bộ trưởng Bộ quốc phòng.
Tôi không phải nhà ngoại giao hoặc chuyên gia quân sự, mà chỉ là sỹ quan quân y, làm thơ, viết văn. Tuy nhiên từ lâu, Hội nghị Thành Đô là chủ đề tôi rất quan tâm nên đã cố gắng tìm hiểu qua các kênh truyền thông đại chúng hoặc không chính thức. Đặc biệt, tôi có người bạn thân làm việc ở Bộ ngoại giao từ những năm 1980. Về sau, anh là Đại sứ đặc mệnh toàn quyền tại một nước châu Âu. Qua anh, tôi biết được khá nhiều điều bí mật và tế nhị phía “hậu trường” liên quan đến sự kiện này.
Đúng là Đại tướng Lê Đức Anh có vai trò rất lớn trong Hội nghị Thành Đô, mặc dù ông không tham gia Hội nghị. Thành viên tham dự gồm có:
Phía Việt Nam:
– Nguyễn Văn Linh, Tổng bí thư Đảng cộng sản Việt Nam
– Đỗ Mười, Chủ tịch Hội đồng bộ trưởng (Thủ tướng)
– Phạm Văn Đồng, Cố vấn cấp cao
– Hồng Hà, Chánh văn phòng Trung ương Đảng
– Hoàng Bích Sơn, Trưởng ban đối ngoại trung ương Đảng
– Đinh Nho Liêm, Thứ trưởng Bộ ngoại giao
Phía Trung Quốc:
– Giang Trạch Dân, Tổng bí thư Đảng cộng sản Trung Quốc
– Lý Bằng, Thủ tướng Chính phủ
– Và các cán bộ chuyên ngành
Hội nghị diễn ra trong hai ngày từ 3 đến 4/9/ 1990 tại thành phố Thành Đô, tỉnh Tứ Xuyên. Tại sao lại tổ chức ở Thành Đô mà không phải Bắc Kinh? Vì hai bên xác định đây là hội nghị bí mật, không muốn cho dư luận biết, bởi lúc đó Bắc Kinh đang chuẩn bị cho Á vận hội 1990 sẽ được tổ chức vào cuối tháng 9. Đã có rất nhiều nhà báo đến đây.
Tại sao lại phải bí mật? Bởi Hội nghị này chủ yếu bàn về “chấm dứt chiến tranh, lập lại hoà bình ở Campuchia” mà không có các phái Campuchia tham dự. Đây là điều hết sức tế nhị và phức tạp trong một sự kiện ngoại giao lớn. Chính vì vậy, cho đến tận bây giờ, cả hai bên vẫn chưa chính thức công bố nội dung của Hội nghị. Điều đó gây nên những nghi ngờ thậm chí suy luận không tốt về Hội nghị cũng như đối với các nhà lãnh đạo nước ta, trong đó có Đại tướng Lê Đức Anh.
Muốn đánh giá đúng vai trò và giá trị lịch sử to lớn của Hội nghị này, ta phải trở lại bối cảnh của Việt Nam và thế giới vào thời điểm đó.
Năm 1990, năm thứ tư của công cuộc đổi mới, nền kinh tế nước ta có phần khởi sắc nhưng tiến triển rất chậm chạp, thậm chí nhiều ngành đang trên đà suy thoái, đời sống nhân dân vẫn rất khó khăn. Nguyên nhân chủ yếu do Mỹ bao vây, cấm vận kinh tế, nước ngoài không thể đầu tư vào Việt Nam. Lúc này, hệ thống Xã hội chủ nghĩa trên đà tan rã, viện trợ của các nước anh em không còn. Đặc biệt, do hơn chục năm chiến tranh biên giới, chúng ta không thể yên ổn tập trung xây dựng đất nước. Bên cạnh đó, chi phí cho chiến tranh quá lớn với 1,5 triệu quân dàn trải hai đầu chiến tuyến Bắc, Nam.
Về mặt quân sự, tại biên giới phía Bắc vẫn còn xung đột nhỏ lẻ xảy ra. Trên mặt trận Campuchia, mặc dù ta đã truy đuổi tàn quân Polpot lên sát biên giới Thái Lan, nhưng lực lượng của chúng còn khá mạnh, trong khi Quân đội của Thủ tướng Hun Sen lại rất yếu. Chúng ta đã rút phần lớn Quân tình nguyện Việt Nam về nước, nhưng không dám rút hết vì bạn không đủ sức đơn độc chống lại lực lượng Khmer đỏ đang được hậu thuẫn mạnh mẽ từ Trung Quốc và phương Tây. Mặt khác, suốt 10 năm bố trí lực lượng trên vùng rừng núi hiểm trở, “rừng thiêng nước độc” dọc biên giới Campuchia-Thái Lan, bộ đội ta không những thương vong lớn trong chiến đấu mà còn hy sinh quá nhiều do mìn, sốt rét ác tính và bao căn bệnh kỳ lạ khác. Những người lính quân y tiền phương chúng tôi biết quá rõ và rất đau đớn về tổn thất lớn lao này.
Trước tình thế đó, lãnh đạo nước ta rất muốn có một hiệp ước hoà bình cho đất nước Campuchia để quân đội Việt Nam rút hoàn toàn về nước mà chính quyền của bạn do ta hậu thuẫn vẫn đứng vững. Tuy nhiên, ta không thể đàm phán trực tiếp với Khmer đỏ và các phái đối lập được. Con đường duy nhất là phải qua Trung Quốc bởi Khmer đỏ là “con bài” nằm trong tay họ.
Lúc này, Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh đang ở những năm cuối cùng của nhiệm kỳ lãnh đạo. Ông muốn sớm chấm dứt chiến tranh để tập trung tiềm lực xây dựng đất nước theo cương lĩnh đổi mới mà Đại hội Đảng lần thứ VI đề ra. Nguyện vọng của ông được Đại tướng Lê Đức Anh khi đó đang là Bộ trưởng Bộ quốc phòng hoàn toàn ủng hộ. Lê Đức Anh từng có 5 năm là Tư lệnh Quân tình nguyện Việt Nam tại Campuchia. Hơn ai hết, ông hiểu rất rõ những gian nan và tổn thất của bộ đội ta trên mặt trận đặc biệt này. Và có lẽ, ông cũng là người muốn chấm dứt chiến tranh hơn tất cả.
Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh quyết định gặp Đại sứ Trung Quốc tại Việt Nam lúc bấy giờ là Trương Đức Duy.
Lần thứ nhất ông gặp tại Văn phòng Trung ương Đảng, tuy chỉ mang tính chất xã giao, nhưng đã phát đi tín hiệu là: “ta muốn có một hội nghị với lãnh đạo Trung Quốc để đàm phán về bình thường hoá quan hệ Việt – Trung và lập lại hoà bình ở Campuchia”. Lãnh đạo Trung Quốc sau đó đã nhanh chóng đồng ý. Họ đồng ý là điều dễ hiểu. Chế độ diệt chủng do họ dựng nên và nuôi dưỡng bị thế giới lên án chỉ còn một nhóm tàn quân có nguy cơ bị tiêu diệt, trong khi xung đột biên giới Việt – Trung đã gây tổn thất nhiều sinh mạng cho quân đội nước họ. Lãnh đạo Trung Quốc bị mất lòng dân và suy giảm uy tín trên thế giới. Lúc này, họ đang ở thế bí và cũng muốn có hoà bình, ổn định như ta.
Các nhà lãnh đạo Việt Nam – Trung Quốc trong giờ giải lao
Lần thứ hai, Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh gặp Đại sứ Trương Đức Duy tại Bộ quốc phòng để bàn về nội dung cụ thể chương trình Hội nghị. Tại sao lại ở Bộ quốc phòng mà không phải ở Bộ ngoại giao theo như thông lệ (sự kiện này liên quan chủ yếu đến các chuyên gia ngoại giao). Nguyên nhân chính là do phía Trung Quốc không có thiện cảm với Bộ trưởng Bộ ngoại giao Nguyễn Cơ Thạch. Họ cho rằng Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch có thái độ chống Trung Quốc và chỉ có Lê Đức Anh là một trong số lãnh đạo của ta muốn bình thường hoá quan hệ với họ mà thôi.
Và chẳng bao lâu sau, lãnh đạo Trung Quốc đã mời đích danh Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh, Chủ tịch HĐBT Đỗ Mười, Cố vấn Phạm Văn Đồng sang dự Hội nghị Thành Đô.
Kết quả Hội nghị:
Gồm hai phần được ký kết:
1/ Phần thứ nhất: Chấm dứt xung đột biên giới giữa hai nước, bình thường hoá quan hệ Việt- Trung.
2/ Phần thứ hai gồm bảy điều khoản về vấn đề Campuchia. Chủ yếu là:
– Các bên ngừng bắn, chấm dứt chiến tranh
– Quân đội Việt Nam rút hết về nước
– Thành lập Hội đồng hoà giải dân tộc do Norodom Shihanouk làm chủ tịch
– Tiến tới tổng tuyển cử, thành lập chính quyền mới.
Giá trị lịch sử của Hội nghị Thành Đô: Dù đã gần ba chục năm trôi qua; người ta vẫn chưa thôi bàn tán, tranh luận về Hội nghị này với những đánh giá khác nhau thậm chí là trái chiều. Một phần do tiến trình và nội dung Hội nghị không được công khai, nhưng chủ yếu là do những người đánh giá về nó đứng trên quan điểm, nhận thức khác nhau hoặc trên trận tuyến đối lập.
– Tuyệt đại đa số nhân dân trong nước tin tưởng vào lãnh đạo Đảng ta thời đó thì đánh giá: Hội nghị này đóng vai trò tích cực và có lợi cho Việt Nam.
– Một số ít cho rằng tại Hội nghị này ta bị lép vế, xuống nước trước Trung Quốc. Có lẽ do số này không nắm rõ nội dung của Hội nghị.
– Đặc biệt, khá nhiều người (chủ yếu ở nước ngoài) kết tội lãnh đạo Việt Nam đã đầu hàng Trung Cộng. Thậm chí họ còn tung tin là trong Hội nghị, lãnh đạo ta xin cho Việt Nam trở thành một tỉnh tự trị của Trung Quốc. Thật lố bịch và nực cười.
Theo đánh giá của tôi, Hội nghị là kết quả tất yếu đáp ứng đòi hỏi bức thiết của tình thế đất nước ta thời đó. Nó được tiến hành sòng phẳng, vị thế hai bên ngang ngửa, cả Việt Nam, Trung Quốc và Campuchia đều được hưởng lợi. Tuy nhiên, bên giành thắng lợi lớn hơn cả là Việt Nam. Vì:
– Nhờ chấm dứt chiến tranh, bình thường hoá quan hệ giữa hai nước, tiến tới cắm mốc biên giới để từ đó Trung Quốc trở thành đối tác kinh tế lớn nhất của nước ta.
– Phái Khmer đỏ dần dần bị loại bỏ, chính quyền của Thủ tướng Hun Sen do ta ủng hộ vẫn vững mạnh nhiều năm qua. Đất nước Campuchia hoà bình, biên giới Tây Nam ổn định.
– Hội nghị là tiền đề giúp ta thực hiện bình thường hoá quan hệ với Mỹ và các nước phương Tây, sau đó tiến tới xoá bỏ hoàn toàn bao vây và cấm vận kinh tế.
– Chấm dứt chiến tranh không những quân đội ta chấm dứt đổ máu mà còn tạo điều kiện cho ta giảm quân từ 1,5 triệu xuống còn 0,5 triệu, giảm chi phí quân sự, tập trung nguồn lực xây dựng kinh tế để nước ta có được vị thế như ngày nay.
Vậy thì, có thể gọi Hội nghị Thành Đô là một HIỆP ĐỊNH HOÀ BÌNH ký kết cho cả ba dân tộc Việt – Trung- Khmer. Giá trị lịch sử của nó chẳng kém gì hai Hội nghị: Giơ-ne -vơ (1954)và Pa-ri (1973). Nếu Hiệp định Giơ-ne-vơ chỉ lập lại hoà bình cho nước ta một thời gian ngắn, Hiệp định Pa-ri chỉ có tác dụng buộc Mỹ rút quân về nước, chiến tranh vẫn tiếp tục diễn ra, thì Hội nghị Thành Đô là cơ sở kiến tạo hoà bình lâu dài, bền vững cho cả ba nước đến tận bây giờ.
Trở lại với vai trò của Đại tướng Lê Đức Anh. Chúng ta phải mang ơn ông. Chính ông cùng với Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh là hai nhân vật chủ chốt kiến tạo nên thành công của Hội nghị này. Nếu không có Hội nghị Thành Đô, chiến tranh sẽ kéo dài thêm nhiều năm nữa, biết bao nhiêu chiến sỹ sẽ hy sinh và vận mệnh của nước ta sẽ đi về đâu?
Hình như có một danh nhân nào đó từng nói, đại ý: Một vị tướng tài ba là vị tướng biết phát động chiến tranh và cũng biết kết thúc chiến tranh đúng lúc. Đại tướng Lê Đức Anh không phải là người phát động cuộc chiến tranh biên giới, nhưng ông đã biết kết thúc cuộc chiến này một cách ngoạn mục. Chỉ riêng điều này thôi, ông cũng đã trở thành một vị tướng tài ba rồi…
Hôm nay, Nhà nước ta đang tổ chức lễ tang cấp Quốc gia cho Nguyên chủ tịch nước, Đại tướng Lê Đức Anh. Viết về Hội nghị Thành Đô, tôi muốn mọi người hiểu thêm về ông và cũng như là nén tâm nhang tỏ lòng thành kính, ghi nhận công lao to lớn của một vị tướng suốt đời chiến đấu cho độc lập, tự do và hạnh phúc của dân tộc Việt Nam.
Nhắc đến Hội nghị Thành Đô, tôi lại nhớ đến lời của người bạn:
– Nghề ngoại giao của chúng tôi không thẳng băng, sòng phẳng như nghề y của các anh. Nó lắt léo, tế nhị và phức tạp lắm. Có những điều nói mà không làm, hoặc làm mà không nói. Có những sự kiện phải hàng chục, thậm chí hàng trăm năm sau mới hiểu hết giá trị lịch sử của nó.
Có lẽ Hội nghị Thành Đô là một trong những sự kiện như thế.
Cần Thơ 3/5/2019
