Hồ sơ của Bộ Ngoại giao Anh được giải mật tiết lộ nước này từng tiến hành một cuộc tấn công tuyên truyền bí mật nhằm ngăn nhà lãnh đạo Salvador Allende của Chile giành chiến thắng trong hai cuộc bầu cử tổng thống dân chủ – và giúp chuẩn bị cơ sở cho chế độ quân sự của Tướng Augusto Pinochet.
Bất cứ ai trừ Allende
Gần 50 năm sau cuộc đảo chính tháng 9-1973 lật đổ tổng thống được bầu cử dân chủ của Chile là Salvador Allende, các tài liệu được giải mật của Bộ Ngoại giao Anh cho thấy vai trò của nước này trong việc gây bất ổn cho Chile. Dưới thời Chính phủ của Harold Wilson (1964-1970), một đơn vị bí mật trực thuộc Bộ Ngoại giao Anh khởi xướng một cuộc tấn công tuyên truyền ở Chile nhằm ngăn cản Allende – nhân vật xã hội chủ nghĩa hàng đầu nước này – giành được quyền lực trong 2 cuộc bầu cử tổng thống năm 1964 và 1970.
Đơn vị – Phòng Nghiên cứu Thông tin (IRD) – thu thập thông tin được thiết kế để gây thiệt hại cho Allende và cung cấp tính hợp pháp cho các đối thủ chính trị của ông, đồng thời phân phối tài liệu cho các nhân vật có ảnh hưởng trong xã hội Chile. IRD cũng chia sẻ thông tin tình báo về hoạt động của cánh tả trong nước với Chính phủ Mỹ. Giới chức Anh ở Santiago hỗ trợ một tổ chức truyền thông do Cục Tình báo Trung ương Mỹ (CIA) tài trợ, là một phần trong hoạt động bí mật rộng lớn của Mỹ nhằm lật đổ Allende, mà đỉnh điểm là cuộc đảo chính năm 1973. Một tài liệu kế hoạch của Bộ Ngoại giao Anh năm 1964 lưu ý Mỹ Latinh là “một khu vực quan trọng trong Chiến tranh Lạnh và việc kiểm tra sự tiếp quản của Cộng sản ở đây ít nhất cũng quan trọng như lợi ích quốc gia của Anh như đàm phán thương mại và đẩy mạnh xuất khẩu”.
Eduardo Frei là Tổng thống Chile từ năm 1964-1970.
Báo cáo nói thêm rằng Mỹ “rất mong muốn Chính phủ Anh làm càng nhiều càng tốt trong lĩnh vực tuyên truyền” ở Mỹ Latinh. Vài tháng trước cuộc bầu cử tổng thống năm 1964 của Chile, một đơn vị của Văn phòng Nội các Anh được gọi là “Nhóm công tác về Mỹ Latinh” của Ủy ban chống lật đổ, khuyên IRD rằng “điều quan trọng là phải ngăn chặn những lợi ích đáng kể của phe cực tả” ở Chile “cả bây giờ và sau này”. Vào thời điểm này, Allende là ứng cử viên tổng thống trong cuộc bầu cử tranh cử với tư cách lãnh đạo của Mặt trận Hành động Nhân dân (FRAP) chống lại đảng Dân chủ Cơ đốc giáo của Eduardo Frei, người cuối cùng đã giành chiến thắng với 56% phiếu bầu so với 39% của Allende.
IRD bắt đầu cuộc tấn công tuyên truyền ở Chile bằng cách ngấm ngầm hỗ trợ Frei trong những tháng trước cuộc bầu cử. Như Elizabeth Allott, một sĩ quan IRD lâu năm, cho biết ngay sau khi Frei tuyên bố chiến thắng: đơn vị tập trung vào “việc phân phối tài liệu nghiêm túc hơn của chúng tôi cho những người liên hệ đáng tin cậy và đảm bảo việc xuất bản một số bài báo” chỉ trích Allende, và thuận lợi cho Frei. Các nhà hoạch định chiến lược của Anh coi cuộc bầu cử năm 1964 là một thành công mang tính bước ngoặt.
Frei điều hành Chile trong 6 năm sau đó cho đến khi nước này đi bỏ phiếu một lần nữa vào năm 1970. Lúc này, Allende lãnh đạo liên minh tiến bộ Đoàn kết Nhân dân (Unidad Popular – UP) cam kết phân phối lại quyền lực kinh tế ở Chile. Cương lĩnh của Allende đề xuất chuyển đổi“ cơ cấu kinh tế hiện tại, loại bỏ sức mạnh của tư bản độc quyền nước ngoài và quốc gia và của các latifundio (các khu nông nghiệp lớn) để bắt đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội”. Các chính sách quốc hữu hóa của Allende gây ra một mối đe dọa đáng kể đối với lợi ích của Anh và Mỹ, đặc biệt là đối với ngành công nghiệp chính của Chile – nơi có mỏ đồng chủ yếu thuộc sở hữu của các công ty Mỹ. Khi Allende có vẻ ngày càng có nhiều khả năng giành được quyền lực, các hoạt động tuyên truyền của Anh đã tăng cường. Một nhà lập kế hoạch của IRD lưu ý vào năm 1969: “Chile đang ở tuyến đầu đối với chủ nghĩa cộng sản ở Nam Mỹ”.
IRD triển khai một sĩ quan hiện trường chuyên môn đến Santiago vào cuối thập niên 1960, những người có các hoạt động tập trung trực tiếp vào việc cản trở chiến thắng của Allende. Đồng thời, Bộ Ngoại giao Anh cử một tùy viên lao động đến Chile để giám sát hoạt động của công đoàn, mặc dù vị tùy viên này đã bị rút khỏi cuộc bầu cử năm 1970.
Ngày 13-7-1970, chỉ còn vài tuần nữa là đến cuộc bầu cử, Allott thông báo với Đại sứ Anh David Hildyard rằng “hoạt động của IRD… đang tập trung vào việc ngăn chặn một liên minh cực tả giành được quyền lực trong cuộc bầu cử tổng thống năm 1970 và giúp đỡ các tổ chức phù hợp có khả năng để tiếp tục tồn tại bất cứ điều gì xảy ra tại các cuộc bầu cử”. Elizabeth Allott cũng đề xuấtvới Giám đốc IRDKenneth Crook rằng Anh cần đào tạo “chống lật đổ” cho quân đội Chile. Đáng chú ý, Allott đề cập đến khóa đào tạo trước đây của Anh đối với chế độ độc tài Brazil – khóa đào tạo sau đó được tiết lộ bao gồm các bài học về kỹ thuật tra tấn. Những nỗ lực của Anh nhằm ngăn chặn Allende đã thất bại, và cuộc bầu cử Tổng thống Chile vào tháng 9-1970 đã mang lại quyền lực cho phe xã hội chủ nghĩa.
Người biểu tình tuần hành ở Santiago năm 2018 để tưởng nhớ 45 năm cuộc đảo chính lật đổ Tổng thống cánh tả của Chile – Salvador Allende.
Kết nối với Washington
Hành động bí mật của Anh ở Chile được thực hiện với sự hợp tác của Mỹ, nước có vai trò gây bất ổn cho Chile đã xuất hiện trong nhiều thập kỷ kể từ đó. Từ năm 1962 đến năm 1970, CIA “tiến hành nhiều hoạt động tuyên truyền khác nhau” bao gồm “bố trí” tài liệu “trên đài phát thanh và phương tiện truyền thông tin tức” để ủng hộ Frei và chống lại Allende. CIA cũng tổ chức “các hoạt động đánh lừa” chống lại Allende và tham gia vào một chiến dịch kéo dài 3 năm từ năm 1970 đến năm 1973 để “ám sát” ông về mặt chính trị bằng cách sử dụng “hàng triệu USD củng cố các đảng chính trị đối lập”, theo một báo cáo của Thượng viện Mỹ.
Các hồ sơ IRDcho thấyvào cuối thập niên 1960, các nhà hoạch định chiến lược Anh chia sẻ lời khuyên chiến lược và thông tin tình báo với các quan chức Mỹ. Mặc dù các nhà lập kế hoạch của IRD đã cảnh báo Mỹ không nên “đi theo đường lối quá cực đoan” trong tuyên truyền chống cộng của mình, nhưng họ vẫn cung cấp cho các sĩ quan Mỹ một danh sách các nhà báo Chile. Anh và Mỹ cũng chia sẻ thông tin về hoạt động cánh tả ở Chile, một sự sắp xếp mà tiếp tục cho đến ít nhất tháng 3-1973, khi các tập tin Anh giải mật tiết lộ.
Allende bị lật đổ trong một cuộc đảo chính quân sự do Tướng Augusto Pinochet, người đứng đầu quân đội Chile, lãnh đạo vào ngày 11-9-1973, trước sự lên án rộng rãi của quốc tế. Chế độ của Pinochet nhanh chóng trở thành một trong những chế độ đàn áp nhất của Mỹ Latinh trong lịch sử hiện đại khi hàng nghìn đối thủ chính trị bị dồn vào sân vận động bóng đá quốc gia của Chile hoặc các trung tâm giam giữ bí mật. Cùng với hành động bí mật sâu rộng hơn của Mỹ, giới chức Anh cũng đóng vai trò bí mật trong việc chuẩn bị cơ sở cho sự tiếp quản của Pinochet trong liên minh với Mỹ. Tháng 10-1970, nhóm sĩ quan Anh ở Santiago đã bí mật tạo điều kiện cho một hãng thông tấn do CIA tài trợ là Forum World Features (FWF) “thu xếp để đưa tin đặc biệt về tình hình Chile”. FWF đóng một vai trò quan trọng trong cuộc tấn công tuyên truyền chống lại Allende.
Tháng 12-1973, tức 3 tháng sau cuộc đảo chính của Pinochet, nhà báo Robert Moss của FWF xuất bản “Thử nghiệm Chủ nghĩa Mác ở Chile” – một cuốn sách do CIA ủy quyền phủ nhận vai trò của Washington trong cuộc đảo chính và đổ lỗi cho Allende. Chế độ Pinochet mua 10.000 bản sách “để tặng như một phần của gói tuyên truyền” và Brian Crozier – người đứng đầu FWF – sau đó nhắc lại rằng tác phẩm của Moss “đóng góp một phần vào sự bất ổn cần thiết của chế độ Allende”. Quan chức Bộ Ngoại giao Hugh Carless đồng tình và viết vào tháng 12-1973 rằng cuốn sách “đã giúp chúng tôi tạo ra sự cân bằng” về Chile. Rory Cormac, Giáo sư Quan hệ quốc tế Đại học Nottingham, bình luận: “Những tài liệu được giải mật gần đây rất quan trọng vì chúng tiết lộ hành động chính trị đặc biệt của Anh bên ngoài các lĩnh vực ưu tiên truyền thống. Khi khả năng vật chất của nước này giảm sút, Anh đã chuyển sang hành động bí mật để giúp duy trì vai trò toàn cầu của mình”.
Mỏ đồng lớn nhất của Chile tại Chuquicamata ở Calama được điều hành bởi Codelco, một công ty khai thác quốc doanh được thành lập khi Allende quốc hữu hóa các công ty nước ngoài vào thập niên 1970.
Pinochet là “người bạn trung thành” của nước Anh
Chính phủ Bảo thủ dưới thời Edward Heath (1970-1974) vội vàng công nhận chế độ mới của Pinochet. Hồ sơ giải mật của Bộ Ngoại giao Anh cho thấy các nhà hoạch định chiến lược nước này tại Santiago và London ngay lập tức xây dựng mối quan hệ tốt với những người cai trị quân sự đàn áp ở Chile. Đến năm 1974, trước áp lực của dư luận do sự vi phạm nhân quyền của Pinochet, Chính phủ Wilson áp dụng các biện pháp trừng phạt đối với Chile, bao gồm lệnh cấm vận vũ khí và cách chức đại sứ Anh ở Santiago. Những điều này được tiếp tục bởi chính phủ Lao động sau đó dưới thời James Callaghan.
Tuy nhiên, sau cuộc bầu cử của bà Margaret Thatcher năm 1979, Anh nối lại quan hệ hữu nghị với Chile, bán vũ khí có thể được sử dụng để trấn áp nội bộ trong khi huấn luyện hàng trăm binh sĩ Chile. Thủ tướng Thatcher mô tả Pinochet là “người bạn trung thành” của nước Anh. Sau khi chế độ độc tài của Pinochet sụp đổ năm 1990, một ủy ban sự thật xác nhận trong suốt 17 năm cầm quyền của ông ta, hơn 40.000 người đã bị tra tấn, 3.200 người bị giết hoặc “biến mất” và hơn 200.000 người bước vào cuộc sống lưu vong.
Giới chức Anh không chỉ hoan nghênh chế độ độc tài của Chile vào năm 1973 – họ đã dành một thập kỷ để giúp tạo ra các điều kiện đưa Pinochet lên nắm quyền, và đóng một vai trò quan trọng trong việc phá hủy nền dân chủ Chile trong một thế hệ.
Trang Thuần (tổng hợp)
