Trong cuốn bút ký nổi tiếng Một chiến dịch ở Bắc Kỳ, bác sĩ quân y Hocquard, người đã theo đạo quân viễn chinh Pháp đánh chiếm Bắc Kỳ đã chụp ảnh in hình (bản khắc) một người Việt Nam trẻ tuổi tên là Ngô Đại.
Sự trớ trêu của lịch sử đã khiến tâm huyết của bác sĩ Charles Edouard Hocquard phải đi hết quãng đường vòng suốt gần 130 năm để có thể trở lại với Việt Nam – nơi khai sinh ra nó.
Đây là người được Tổng đốc Hà Nội Nguyễn Hữu Độ giới thiệu với viên bác sĩ người Pháp là “thầy thuốc của nhà nước” được cử đến gặp để xin học cách chủng đậu và một vài cách phẫu thuật của Tây y. Thư giới thiệu đề ngày 3/6 năm Kiến Phước (25/7/1884).
Ngô Đại, nhân vật được bác sĩ Hocquard nhắc đến như người Việt Nam sớm nhất đến học cách chủng đậu
Ta biết rằng bệnh đậu mùa là 1 trong những dịch phổ biến nhất ở xứ nhiệt đới như nước ta. Trong chính sử có ghi chép về những trận dịch gây thiệt hại về người. Hoàng tử Cảnh, con trưởng của Gia Long, cũng chết vì bệnh đậu mùa và Tự Đức cũng từng bị bệnh mang theo di chứng…
Ứng phó với dịch bệnh, cư dân chỉ có cách tuân thủ quy định của hương ước làng xã để tránh dịch bệnh truyền từ làng này sang làng khác hay dùng một số phương thuốc Nam chủ yếu để phòng dịch còn khi đã phát dịch thì chỉ có bó tay giao cho số phận hay cầu cúng…
Tiêm chủng cho trẻ sơ sinh
Kể từ khi tiếp xúc với văn minh phương Tây, Hoàng đế Minh Mạng cũng từng nhờ thầy thuốc Tây Despiau đến Ma Cao mua thuốc về nhờ tiêm chủng. Còn học cách chủng đậu thì Tổng đốc Nguyễn Hữu Độ là người đầu tiên như trên đã kể. Phải 4 năm sau, tháng 4 Mậu Tý (1888) sử cũng chép, Triều đình Huế nghe theo lời khuyên của viên Khâm sứ Herto phái quan thầy thuốc đến sứ quán học phương pháp “trồng đậu” .
Việc tiêm chủng tượng trưng cho thành tựu của chính quyền được thể hiện trong bức tranh lớn tại giảng đường Đại học Đông Dương (trích đoạn tranh của H.Tardieu)
Đó là thời điểm dịch đậu mùa bùng phát bắt đầu ở Quảng Ngãi từ tháng 11 năm trước đến thời điểm này đã có 13.934 người cả đàn ông và đàn bà chết… Tình trạng đó khiến Phòng thần Nguyễn Thân đem ra bàn với Viện Cơ mật, nhờ công sứ Pháp ở các tỉnh điều thầy thuốc Tây y chữa trị và huấn luyện cách “trồng đậu để đỡ tai hại cho dân”.
Dân làng ở Bắc Bộ ra đình tiêm chủng
Đến triều Thành Thái, năm 1895, được các thầy thuốc Pháp hợp tác đã tổ chức để các thầy thuốc triều đình tổ chức tiêm chủng, theo cách nói bây giờ là “dịch vụ” với giá 5 xu mỗi liều, được dân chúng hưởng ứng, có tới 40.000 người đến chủng. Sau sự kiện này bác sĩ Grall, giám đốc Sở Y tế Trung và Bắc Kỳ quyết định lập một cơ quan tiêm chủng cho cả 3 kỳ nhưng phải đến 20/5/1903 mới thành lập và hoạt động sau khi dịch đậu mùa hoành hành suốt 2 năm 1902 và 1903 với những hậu quả “làm cho rất nhiều người chết” và “số tử vong trẻ con lên đến con số khủng khiếp”.
Đến triều Duy Tân (tháng 1 Ất Tỵ 1915) thì hoàng đế ban dụ quy định việc phòng dịch cho người và gia súc…
Đình làng Nam kỳ cũng là địa điểm tiêm chủng
Với một thuộc địa ở vùng nhiệt đới, đông dân, nên nước Pháp đã thiết lập một hệ thống các chi nhánh của Viện Pasteur được hình thành để nghiên cứu và ứng phó với các bệnh dịch nhiệt đới ngày một hiệu quả, kết hợp cả chống bệnh chó dại và cung cấp vaccine cho ngành thú y. Sản xuất và cung cấp vaccine cùng với tổ chức tiêm chủng trở thành một phần chức năng của ngành y tế Đông Dương, tuy chưa khắc phục được triệt để, nhưng góp phần thuyên giảm tác hại (nhất là về sinh mạng) của dịch bệnh ở nước ta.
- Ra mắt ‘Một chiến dịch ở Bắc Kỳ’: Một Việt Nam ‘nguyên bản’ của thế kỷ 19
- Phát hành ‘Vua Minh Mạng’ của Marcel Gaultier
Ngay từ năm 1904, một cơ quan chuyên nghiên cứu về vaccine đã được lập ở Thái Hà Ấp, Hà Nội và ngay năm 1905 đã sản xuất được hơn 480 ngàn liều cho Bắc Kỳ, gần 100 ngàn liều cho Trung Kỳ. Đến năm 1913, Viện Vệ sinh và Vi trùng Bắc Kỳ được thành lập. Năm 1925, trên cơ sở thỏa thuận của chính quốc, các cơ sở của Viện Pasteur của Pháp lập trên lãnh thổ Đông Dương được tổ chức thành một Viện Pasteur chung có các chi nhánh ở Sài Gòn, Hà Nội, Nha Trang… nâng cao năng lực phòng chống dịch cho người và gia súc.
Tiêm chủng tại chợ Cốc Lếu, Lào Cai
Năm 1928, riêng Viện Pasteur ở Hà Nội đã sản xuất được hơn 14 triệu liều vacccine chống bệnh đậu mùa, một con số khá lớn so với dân số cả Đông Dương lúc đó mới trên dưới 20 triệu dân….
Do vậy, hình ảnh tiêm chủng để phòng chống dịch bệnh trở nên khá phổ biến trên các ấn phẩm đương thời…
QXN
Tài liệu tham khảo
ĐNTL, t. 9, sđd, tr. 406, 418;
Những người bạn cố đô Huế, (bản tiếng Việt) của BAVH t. 8, 1921; tr.283-314, 296-297, t. 13, 1926, tr.132-142;
Bùi Thị Hà. Y tế phương Tây ở Bắc Kỳ từ năm 1873 đến năm 1945. Luận án tiến sĩ sử học, HN, 2019
